治安策

拼音版、注音及读音

　　 chén qiè wéi shì shì，kě wèi tòng kū zhě yī，kě wèi liú tì zhě èr，kě wèi zhǎng tài xī zhě liù，ruò qí tā bèi lǐ ér shāng dào zhě，nán biàn yǐ shū jǔ。jìn yán zhě jiē yuē tiān xià yǐ ān yǐ zhì yǐ，chén dú yǐ wéi wèi yě。yuē ān qiě zhì zhě，fēi yú zé yú，jiē fēi shì shí zhī zhì luàn zhī tǐ zhě yě。fū bào huǒ cuò zhī jī xīn zhī xià ér qǐn qí shàng，huǒ wèi jí rán，yīn wèi zhī ān，fāng jīn zhī shì，hé yǐ yì cǐ!běn mò chuǎn nì，shǒu wěi héng jué，guó zhì qiǎng rǎng，fēi shén yǒu jì，hú kě wèi zhì!bì xià hé bù yī lìng chén dé shú shù zhī yú qián，yīn chén zhì ān zhī cè，shì xiáng zé yān!

　　臣窃惟事势，可为痛哭者一，可为流涕者二，可为长太息者六，若其它背理而伤道者，难遍以疏举。进言者皆曰天下已安已治矣，臣独以为未也。曰安且治者，非愚则谀，皆非事实知治乱之体者也。夫抱火厝之积薪之下而寝其上，火未及燃，因谓之安，方今之势，何以异此！本末舛逆，首尾衡决，国制抢攘，非甚有纪，胡可谓治！陛下何不一令臣得熟数之于前，因陈治安之策，试详择焉！

　　 fū shè liè zhī yú，yǔ ān wēi zhī jī shú jí?shǐ wèi zhì láo zhì lǜ，kǔ shēn tǐ，fá zhōng gǔ zhī lè，wù wèi kě yě。lè yǔ jīn tóng，ér jiā zhī zhū hóu guǐ dào，bīng gé bù dòng，mín bǎo shǒu lǐng，xiōng xù bīn fú，sì huāng xiāng fēng，bǎi xìng sù piáo，yù sòng shuāi xī。dà shù jì dé，zé tiān xià shùn zhì，hǎi nèi zhī qì，qīng hé xián lǐ，shēng wèi míng dì，méi wèi míng shén，míng yù zhī měi，chuí yú wú qióng。lǐ zǔ yǒu gōng ér zōng yǒu dé，shǐ gù chéng zhī miào chēng wéi tài zōng，shàng pèi tài zǔ，yǔ hàn wáng jí。jiàn jiǔ ān zhī shì，chéng cháng zhì zhī yè，yǐ chéng zǔ miào，yǐ fèng liù qīn，zhì xiào yě yǐ xìng tiān xià，yǐ yù qún shēng，zhì rén yě lì jīng chén jì，qīng zhòng tóng dé，hòu kě yǐ wéi wàn shì fǎ chéng，suī yǒu yú yòu bù xiào zhī sì，yóu dé méng yè ér ān，zhì míng yě。yǐ bì xià zhī míng dá，yīn shǐ shǎo zhī zhì tǐ zhě dé zuǒ xià fēng，zhì cǐ fēi nàn yě。qí jù kě sù chén yú qián，yuàn xìng wú hū。chén jǐn jī zhī tiān dì，yàn zhī wǎng gǔ，àn zhī dāng jīn zhī wù，rì yè niàn cǐ zhì shú yě，suī shǐ yǔ shùn fù shēng，wèi bì xià jì，wáng yǐ yì cǐ。

　　夫射猎之娱，与安危之机孰急？使为治劳智虑，苦身体，乏钟鼓之乐，勿为可也。乐与今同，而加之诸侯轨道，兵革不动，民保首领，匈叙宾服，四荒乡风，百姓素朴，狱讼衰息。大数既得，则天下顺治，海内之气，清和咸理，生为明帝，没为明神，名誉之美，垂于无穷。《礼》祖有功而宗有德，使顾成之庙称为太宗，上配太祖，与汉亡极。建久安之势，成长治之业，以承祖庙，以奉六亲，至孝也；以幸天下，以育群生，至仁也；立经陈纪，轻重同得，后可以为万世法程，虽有愚幼不肖之嗣，犹得蒙业而安，至明也。以陛下之明达，因使少知治体者得佐下风，致此非难也。其具可素陈于前，愿幸无忽。臣谨稽之天地，验之往古，按之当今之务，日夜念此至孰也，虽使禹舜复生，为陛下计，亡以易此。

　　 fū shù guó gù，bì xiāng yí zhī shì yě，xià shù bèi qí yāng，shàng shù shuǎng qí yōu，shén fēi suǒ yǐ ān shàng ér quán xià yě。jīn huò qīn dì móu wèi dōng dì，qīn xiōng zhī zǐ xī xiāng ér jī，jīn wú yòu jiàn gào yǐ。tiān zǐ chūn qiū dǐng shèng，xíng yì wèi guò，dé zé yǒu jiā yān，yóu shàng rú shì，kuàng mò dà zhū hóu quán lì qiě shí cǐ zhě hū!

　　夫树国固，必相疑之势也，下数被其殃，上数爽其忧，甚非所以安上而全下也。今或亲弟谋为东帝，亲兄之子西乡而击，今吴又见告矣。天子春秋鼎盛，行义未过，德泽有加焉，犹尚如是，况莫大诸侯权力且十此者乎！

　　 rán ér tiān xià shǎo ān，hé yě?dà guó zhī wáng yòu ruò wèi zhuàng，hàn zhī suǒ zhì fù xiāng fāng wò qí shì。shù nián zhī hòu，zhū hóu zhī wáng dà dǐ jiē guān，xuè qì fāng gāng，hàn zhī fù xiāng chèn bìng ér cì bà，bǐ zì chéng wèi yǐ shàng biàn zhì sī rén，rú cǐ，yǒu yì huái nánjì běi zhī wèi xié?cǐ shí ér yù wèi zhì ān，suī yáo shùn bù zhì。

　　然而天下少安，何也？大国之王幼弱未壮，汉之所置傅相方握其事。数年之后，诸侯之王大抵皆冠，血气方刚，汉之傅相称病而赐罢，彼自丞尉以上徧置私人，如此，有异淮南、济北之为邪？此时而欲为治安，虽尧舜不治。

　　 huáng dì yuē:" rì zhōng bì wèi，cāo dāo bì gē。" jīn lìng cǐ dào shùn，ér quán ān shén yì bù kěn zǎo wèi，yǐ nǎi duò gǔ ròu zhī shǔ ér kàng jǐng zhī，qǐ yǒu yì qín zhī jì shì hū!fū yǐ tiān zǐ zhī wèi，chéng jīn zhī shí，yīn tiān zhī zhù，shàng dàn yǐ wēi wèi ān，yǐ luàn wèi zhì，jiǎ shè bì xià jū qí huán zhī chù，jiāng bù hé zhū hóu ér kuāng tiān xià hū?chén yòu yǐ zhī bì xià yǒu suǒ bì bù néng yǐ。jiǎ shè tiān xià rú nǎng shí，huái yīn hóu shàng wáng chǔ，qíng bù wáng huái nán，péng yuè wáng liáng，hán xìn wáng hán，zhāng áo wáng zhào，guàn gāo wèi xiāng，lú wǎn wáng yàn，chén xī zài dài，lìng cǐ liù qī gōng zhě jiē wáng yàng，dàng shì shí ér bì xià jí tiān zǐ wèi，néng zì ān hū?chén yǒu yǐ zhī bì xià zhī bù néng yě。tiān xià yáo luàn，gāo huáng dì yǔ zhū gōng bìng qǐ，fēi yǒu zè shì zhī shì yǐ yù xí zhī yě。zhū gōng xìng zhě nǎi wèi zhōng juān，qí cì jǐn dé shè rén，cái zhī bù dǎi zhì yuǎn yě。gāo huáng dì yǐ míng shèng wēi wǔ jí tiān zǐ wèi，gē gāo yú zhī dì yǐ wáng zhū gōng，duō zhě bǎi yú chéng，shǎo zhě nǎi sān sì shí xiàn，dé zhì wò yě，rán qí hòu shí nián zhī jiān，fǎn zhě jiǔ qǐ。bì xià zhī yǔ zhū gōng，fēi qīn jiǎo cái ér chén zhī yě，yòu fēi shēn fēng wáng zhī yě，zì gāo huáng dì bù néng yǐ shì yī suì wèi ān，gù chén zhī bì xià zhī bù néng yě。

　　黄帝曰：“日中必熭，操刀必割。”今令此道顺，而全安甚易；不肯早为，已乃堕骨肉之属而抗刭之，岂有异秦之季世乎！夫以天子之位，乘今之时，因天之助，尚惮以危为安，以乱为治，假设陛下居齐桓之处，将不合诸侯而匡天下乎？臣又以知陛下有所必不能矣。假设天下如曩时，淮阴侯尚王楚，黥布王淮南，彭越王梁，韩信王韩，张敖王赵，贯高为相，卢绾王燕，陈狶在代，令此六七公者皆亡恙，当是时而陛下即天子位，能自安乎？臣有以知陛下之不能也。天下肴乱，高皇帝与诸公倂起，非有仄室之势以豫席之也。诸公幸者乃为中涓，其次仅得舍人，材之不逮至远也。高皇帝以明圣威武即天子位，割膏腴之地以王诸公，多者百余城，少者乃三四十县，德至渥也，然其后十年之间，反者九起。陛下之与诸公，非亲角材而臣之也，又非身封王之也，自高皇帝不能以是一岁为安，故臣知陛下之不能也。

　　 rán shàng yǒu kě wěi zhě，yuē shū。chén qǐng shì yán qí qīn zhě。jiǎ lìng dào huì wáng wáng qí，yuán wáng wáng chǔ，zhōng zǐ wáng zhào，yōu wáng wáng huái yáng，gòng wáng wáng liáng，líng wáng wáng yàn，lì wáng wáng huái nán，liù qī guì rén jiē wáng yàng，dàng shì shí bì xià jí wèi，néng wéi zhì hū?chén yòu zhī bì xià zhī bù néng yě。ruò cǐ zhū wáng，suī míng wéi chén，shí jiē yǒu bù yī kūn dì zhī xīn，lǜ wú bù dì zhì ér tiān zǐ zì wèi zhě。shàn jué rén，shè sǐ zuì，shèn zhě huò dài huáng wū，hàn fǎ lìng fēi xíng yě。suī xíng bù guǐ rú lì wáng zhě，lìng zhī bù kěn tīng，zhào zhī ān kě zhì hū!xìng ér lái zhì，fǎ ān kě dé jiā!dòng yī qīn qī，tiān xià huán shì ér qǐ，bì xià zhī chén suī yǒu hàn rú féng jìng zhě，shì qǐ qí kǒu，bǐ shǒu yǐ xiàn qí xiōng yǐ。bì xià suī xián，shuí yǔ lǐng cǐ?

　　然尚有可诿者，曰疏。臣请试言其亲者。假令悼惠王王齐，元王王楚，中子王赵，幽王王淮阳，共王王梁，灵王王燕，厉王王淮南，六七贵人皆亡恙，当是时陛下即位，能为治乎？臣又知陛下之不能也。若此诸王，虽名为臣，实皆有布衣昆弟之心，虑无不帝制而天子自为者。擅爵人，赦死罪，甚者或戴黄屋，汉法令非行也。虽行不轨如厉王者，令之不肯听，召之安可致乎！幸而来至，法安可得加！动一亲戚，天下圜视而起，陛下之臣虽有悍如冯敬者，适启其口，匕首已陷其胸矣。陛下虽贤，谁与领此？

　　 gù shū zhě bì wēi，qīn zhě bì luàn，yǐ rán zhī xiào yě。qí yì xìng fù qiáng ér dòng zhě，hàn yǐ xìng shèng zhī yǐ，yòu bù yì qí suǒ yǐ rán。tóng xìng xí shì jī ér dòng，jì yǒu zhēng yǐ，qí shì jǐn yòu fù rán。yāng huò zhī biàn wèi zhī suǒ yí，míng dì chù zhī shàng bù néng yǐ ān，hòu shì jiāng rú zhī hé!

　　故疏者必危，亲者必乱，已然之效也。其异姓负强而动者，汉已幸胜之矣，又不易其所以然。同姓袭是迹而动，既有徵矣，其势尽又复然。殃祸之变未知所移，明帝处之尚不能以安，后世将如之何！

　　 tú niú tǎn yī zhāo jiě shí èr niú，ér máng rèn bù dùn zhě，suǒ pái jī bō gē，jiē zhòng lǐ jiě yě。zhì yú kuān bì zhī suǒ，fēi jīn zé fǔ。fū rén yì ēn hòu，rén zhǔ zhī máng rèn yě quán shì fǎ zhì，rén zhǔ zhī jīn fǔ yě。jīn zhū hóu wáng jiē zhòng kuān bì yě，shì jīn fǔ zhī yòng，ér yù yīng yǐ máng rèn，chén yǐ wéi bù quē zé zhé。hú bù yòng zhī huái nánjì běi?shì bù kě yě。

　　屠牛坦一朝解十二牛，而芒刃不顿者，所排击剥割，皆众理解也。至于髋髀之所，非斤则斧。夫仁义恩厚，人主之芒刃也；权势法制，人主之斤斧也。今诸侯王皆众髋髀也，释斤斧之用，而欲婴以芒刃，臣以为不缺则折。胡不用之淮南、济北？势不可也。

　　 chén qiè jī qián shì，dà dǐ qiáng zhě xiān fǎn，huái yīn wáng chǔ zuì qiáng，zé zuì xiān fǎn hán xìn yǐ hú，zé yòu fǎn guàn gāo yīn zhào zī，zé yòu fǎn chén xī bīng jīng，zé yòu fǎn péng yuè yòng liáng，zé yòu fǎn qíng bù yòng huái nán，zé yòu fǎn lú wǎn zuì ruò，zuì hòu fǎn。cháng shā nǎi zài èr wàn wǔ qiān hù ěr，gōng shǎo ér zuì wán，shì shū ér zuì zhōng，fēi dú xìng yì rén yě，yì xíng shì rán yě。nǎng lìng fánlìjiàngguàn jù shù shí chéng ér wáng，jīn suī yǐ cán wáng kě yě lìng xìnyuè zhī lún liè wéi chè hóu ér jū，suī zhì jīn cún kě yě。

　　臣窃迹前事，大抵强者先反，淮阴王楚最强，则最先反；韩信倚胡，则又反；贯高因赵资，则又反；陈狶兵精，则又反；彭越用梁，则又反；黥布用淮南，则又反；卢绾最弱，最后反。长沙乃在二万五千户耳，功少而最完，势疏而最忠，非独性异人也，亦形势然也。曩令樊、郦、绛、灌据数十城而王，今虽以残亡可也；令信、越之伦列为彻侯而居，虽至今存可也。

　　 rán zé tiān xià zhī dà jì kě zhī yǐ。yù zhū wáng zhī jiē zhōng fù，zé mò ruò lìng rú cháng shā wáng，yù chén zǐ zhī wù zū hǎi，zé mò ruò lìng rú fán lì děng yù tiān xià zhī zhì ān，mò ruò zhòng jiàn zhū hóu ér shǎo qí lì。lì shǎo zé yì shǐ yǐ yì，guó xiǎo zé wáng xié xīn。lìng hǎi nèi zhī shì rú shēn zhī shǐ bì，bì zhī shǐ zhǐ，mò bù zhì cóng。zhū hóu zhī jūn bù gǎn yǒu yì xīn，fú còu bìng jìn ér guī mìng tiān zǐ，suī zài xì mín，qiě zhī qí ān，gù tiān xià xián zhī bì xià zhī míng。gē dì dìng zhì，lìng qízhàochǔ gè wèi ruò gān guó，shǐ dào huì wángyōu wángyuán wáng zhī zǐ sūn bì yǐ cì gè shòu zǔ zhī fēn dì，dì jǐn ér zhǐ，jí yànliáng tā guó jiē rán。qí fēn dì zhòng ér zǐ sūn shǎo zhě，jiàn yǐ wéi guó，kōng ér zhì zhī，xū qí zǐ sūn shēng zhě，jǔ shǐ jūn zhī。zhū hóu zhī dì qí xuē pō rù hàn zhě，wèi xǐ qí hóu guó，jí fēng qí zǐ sūn yě，suǒ yǐ shù cháng zhī yī cùn zhī dì，yī rén zhī zhòng，tiān zǐ wáng suǒ lì yān，chéng yǐ dìng zhì ér yǐ，gù tiān xià xián zhī bì xià zhī lián。dì zhì yī dìng，zōng shì zǐ sūn mò lǜ bù wáng，xià wú bèi pàn zhī xīn，shàng wú zhū fá zhī zhì，gù tiān xià xián zhī bì xià zhī rén。fǎ lì ér bù fàn，lìng xíng ér bù nì，guàn gāolì jǐ zhī móu bù shēng，chái qíkāi zhāng bù jì bù méng，xì mín xiāng shàn，dà chén zhì shùn，gù tiān xià xián zhī bì xià zhī yì。wò chì zǐ tiān xià zhī shàng ér ān，zhí yí fù，cháo wěi qiú，ér tiān xià bù luàn。dāng shí dà zhì，hòu shì sòng shèng。yī dòng ér wǔ yè fù，bì xià shuí dàn ér jiǔ bù wéi cǐ?

　　然则天下之大计可知已。欲诸王之皆忠附，则莫若令如长沙王，欲臣子之勿菹醢，则莫若令如樊郦等；欲天下之治安，莫若众建诸侯而少其力。力少则易使以义，国小则亡邪心。令海内之势如身之使臂，臂之使指，莫不制从。诸侯之君不敢有异心，辐凑并进而归命天子，虽在细民，且知其安，故天下咸知陛下之明。割地定制，令齐、赵、楚各为若干国，使悼惠王、幽王、元王之子孙毕以次各受祖之分地，地尽而止，及燕、梁它国皆然。其分地众而子孙少者，建以为国，空而置之，须其子孙生者，举使君之。诸侯之地其削颇入汉者，为徙其侯国，及封其子孙也，所以数偿之；一寸之地，一人之众，天子亡所利焉，诚以定治而已，故天下咸知陛下之廉。地制壹定，宗室子孙莫虑不王，下无倍畔之心，上无诛伐之志，故天下咸知陛下之仁。法立而不犯，令行而不逆，贯高、利几之谋不生，柴奇、开章不计不萌，细民乡善，大臣致顺，故天下咸知陛下之义。卧赤子天下之上而安，植遗腹，朝委裘，而天下不乱。当时大治，后世诵圣。壹动而五业附，陛下谁惮而久不为此？

　　 tiān xià zhī shì fāng bìng dà zhǒng。yī jìng zhī dà jǐ rú yào，yī zhǐ zhī dà jǐ rú gǔ，píng jū bù kě qū xìn，yī èr zhǐ chù，shēn lǜ wáng liáo。shī jīn bù zhì，bì wèi gù jí，hòu suī yǒu biǎn què，bù néng wéi yǐ。bìng fēi tú zhǒng yě，yòu kǔ zhí lì。yuán wáng zhī zǐ，dì zhī cóng dì yě，jīn zhī wáng zhě，cóng dì zhī zǐ yě。huì wáng zhī zǐ，qīn xiōng zi yě jīn zhī wáng zhě，xiōng zi zhī zǐ yě。qīn zhě huò wáng fēn dì yǐ ān tiān xià，shū zhě huò zhì dà quán yǐ bī tiān zǐ，chén gù yuē fēi tú bìng zhǒng yě，yòu kǔ zhí lì。kě tòng kū zhě，cǐ bìng shì yě。

　　天下之势方病大瘇。一胫之大几如要，一指之大几如股，平居不可屈信，一二指搐，身虑亡聊。失今不治，必为锢疾，后虽有扁鹊，不能为已。病非徒瘇也，又苦蹠戾。元王之子，帝之从弟也，今之王者，从弟之子也。惠王之子，亲兄子也；今之王者，兄子之子也。亲者或亡分地以安天下，疏者或制大权以逼天子，臣故曰非徒病瘇也，又苦蹠戾。可痛哭者，此病是也。

　　 tiān xià zhī shì fāng dào xiàn。fán tiān zǐ zhě，tiān xià zhī shǒu，hé yě?shàng yě。mán yí zhě，tiān xià zhī zú，hé yě?xià yě。jīn xiōng nú mān méi qīn lüè，zhì bù jìng yě，wèi tiān xià huàn，zhì wáng yǐ yě，ér hàn suì jīn xù cǎi zēng yǐ fèng zhī。yí dí zhēng lìng，shì zhǔ shàng zhī cāo yě tiān zǐ gòng gòng，shì chén xià zhī lǐ yě。zú fǎn jū shàng，shǒu gù jū xià，dào xiàn rú cǐ，mò zhī néng jiě，yóu wèi guó yǒu rén hū?fēi dǎn dào xiàn ér yǐ，yòu lèi pì，qiě bìng fèi。fū pì zhě yī miàn bìng，fèi zhě yī fāng tòng。jīn xī biān běi biān zhī jùn，suī yǒu zhǎng jué bù qīng dé fù，wǔ chǐ yǐ shàng bù qīng dé xī，chì hòu wàng fēng suì bù dé wò，jiāng lì bèi jiè zhòu ér shuì，chén gù yuē yī fāng bìng yǐ。yī néng zhì zhī，ér shàng bù shǐ，kě wèi liú tì zhě cǐ yě。

　　天下之势方倒县。凡天子者，天下之首，何也？上也。蛮夷者，天下之足，何也？下也。今匈奴嫚娒侵掠，至不敬也，为天下患，至亡已也，而汉岁金絮采缯以奉之。夷狄征令，是主上之操也；天子共贡，是臣下之礼也。足反居上，首顾居下，倒县如此，莫之能解，犹为国有人乎？非亶倒县而已，又类辟，且病痱。夫辟者一面病，痱者一方痛。今西边北边之郡，虽有长爵不轻得复，五尺以上不轻得息，斥候望烽燧不得卧，将吏被介胄而睡，臣故曰一方病矣。医能治之，而上不使，可为流涕者此也。

　　 bì xià hé rěn yǐ dì huáng zhī hào wèi róng rén zhū hóu，shì jì bēi rǔ，ér huò bù xī，zhǎng cǐ ān qióng!jìn móu zhě lǜ yǐ wéi shì，gù bù kě jiě yě，wáng jù shén yǐ。chén qiè liào xiōng nú zhī zhòng bù guò hàn yī dà xiàn，yǐ tiān xià zhī dà kùn yú yī xiàn zhī zhòng，shèn wéi zhí shì zhě xiū zhī。bì xià hé bù shì yǐ chén wèi shǔ guó zhī guān yǐ zhǔ xiōng nú?xíng chén zhī jì，qǐng bì xì chán yú zhī jǐng ér zhì qí mìng，fú zhōng xíng shuō ér chī qí bèi，jǔ xiōng nú zhī zhòng wéi shàng zhī lìng。jīn bù liè měng dí ér liè tián zhì，bù bó fǎn kòu ér bó chù tú，wán xì yú ér bù tú dà huàn，fēi suǒ yǐ wéi ān yě。dé kě yuǎn shī，wēi kě yuǎn jiā，ér zhí shù bǎi lǐ wài wēi lìng bù xìn，kě wèi liú tì zhě cǐ yě。

　　陛下何忍以帝皇之号为戎人诸侯，势既卑辱，而祸不息，长此安穷！进谋者率以为是，固不可解也，亡具甚矣。臣窃料匈奴之众不过汉一大县，以天下之大困于一县之众，甚为执事者羞之。陛下何不试以臣为属国之官以主匈奴？行臣之计，请必系单于之颈而制其命，伏中行说而笞其背，举匈奴之众唯上之令。今不猎猛敌而猎田彘，不搏反寇而搏畜菟，玩细娱而不图大患，非所以为安也。德可远施，威可远加，而直数百里外威令不信，可为流涕者此也。

　　 jīn mín mài tóng zhě，wèi zhī xiù yī sī lǚ piān zhū yuán，nèi zhī xián zhōng，shì gǔ tiān zǐ hòu fú，suǒ yǐ miào ér bù yàn zhě yě，ér shù rén dé yǐ yī bì qiè。bái hú zhī biǎo，báo wán zhī lǐ，yǐ piān zhū，měi zhě fǔ xiù，shì gǔ tiān zǐ zhī fú，jīn fù rén dà jiǎ jiā huì zhào kè zhě yǐ bèi qiáng。gǔ zhě yǐ fèng yī dì yī hòu ér jié shì，jīn shù rén wū bì dé wèi dì fú，chàng yōu xià jiàn dé wèi hòu shì，rán ér tiān xià bù qū zhě，dài wèi yǒu yě。qiě dì zhī shēn zì yī zào tí，ér fù mín qiáng wū bèi wén xiù tiān zǐ zhī hòu yǐ yuán qí lǐng，shù rén niè qiè yuán qí lǚ: cǐ chén suǒ wèi chuǎn yě。fū bǎi rén zuò zhī bù néng yī yī rén，yù tiān xià wáng hán，hú kě de yě?yī rén gēng zhī，shí rén jù ér shí zhī，yù tiān xià wáng jī，bù kě de yě。jī hán qiè yú mín zhī jī fū，yù qí wáng wèi jiān xié，bù kě de yě。guó yǐ qū yǐ，dào zéi zhí xū shí ěr，rán ér xiàn jì zhě yuē" wú dòng"，wèi dà ěr。fū sú zhì dà bù jìng yě，zhì wáng děng yě，zhì mào shàng yě，jìn jì zhě yóu yuē" wú wèi"，kě wèi zhǎng tài xī zhě cǐ yě。

　　今民卖僮者，为之绣衣丝履偏诸缘，内之闲中，是古天子后服，所以庙而不宴者也，而庶人得以衣婢妾。白縠之表，薄纨之里， 以偏诸，美者黼绣，是古天子之服，今富人大贾嘉会召客者以被墙。古者以奉一帝一后而节适，今庶人屋壁得为帝服，倡优下贱得为后饰，然而天下不屈者，殆未有也。且帝之身自衣皁绨，而富民墙屋被文绣；天子之后以缘其领，庶人孽妾缘其履：此臣所谓舛也。夫百人作之不能衣一人，欲天下亡寒，胡可得也？一人耕之，十人聚而食之，欲天下亡饥，不可得也。饥寒切于民之肌肤，欲其亡为奸邪，不可得也。国已屈矣，盗贼直须时耳，然而献计者曰“毋动”，为大耳。夫俗至大不敬也，至亡等也，至冒上也，进计者犹曰“毋为”，可为长太息者此也。

　　 shāng jūn yí lǐ yì，qì rén ēn，bìng xīn yú jìn qǔ。xíng zhī èr suì，qín sú rì bài。gù qín rén jiā fù zi zhuàng zé chū fēn，jiā pín zi zhuàng zé chū zhuì。jiè fù yōu chú，lǜ yǒu dé sè mǔ qǔ jī zhǒu，lì ér suì yǔ。bào bǔ qí yú，yǔ gōng bìng jù fù gū bù xiāng shuō，zé fǎn chún ér xiāng jī。qí cí zi qí lì，bù tóng qín shòu zhě wáng jǐ ěr。rán bìng xīn ér fù shí yóu yuē jué liù guó，jiān tiān xià。gōng chéng qiú dé yǐ，zhōng bù zhī fǎn lián kuì zhī jié，rén yì zhī hòu。xìn bìng jiān zhī fǎ，suì jìn qǔ zhī yè，tiān xià dà bài，zhòng yǎn guǎ，zhì qī yú，yǒng wēi qiè，zhuàng líng shuāi，qí luàn zhì yǐ，shì yǐ dà xián qǐ zhī，wēi zhèn hǎi nèi，dé cóng tiān xià。nǎng zhī wèi qín zhě，jīn zhuǎn ér wèi hàn yǐ。rán qí yí fēng yú sú，yóu shàng wèi gǎi。jīn shì yǐ chǐ mí xiāng jìng，ér shàng wáng zhì dù，qì lǐ yì，juān lián chǐ rì shén，kě wèi yuè yì ér suì bù tóng yǐ。zhú lì bù ěr，lǜ fēi gù xíng yě，jīn qí shèn zhě shā fù xiōng yǐ。dào zhě duō qǐn hù zhī lián，qiān liǎng miào zhī qì，bái zhòu dà dū zhī zhōng piāo lì ér duó zhī jīn。jiǎo wěi zhě chū jǐ shí wàn dàn sù，fù liù bǎi yú wàn qián，chéng chuán ér xíng jùn guó，cǐ qí wáng xíng yì zhī yóu zhì zhě yě。ér dà chén tè yǐ bù shū bù bào，qī huì zhī jiān，yǐ wéi dà gù。zhì yú sú liú shī，shì huài bài，yīn tián ér bù zhī guài，lǜ bù dòng yú ěr mù，yǐ wéi shì shì rán ěr。fū yí fēng yì sú，shǐ tiān xià huí xīn ér xiāng dào，lèi fēi sú lì zhī suǒ néng wéi yě。sú lì zhī suǒ wù，zài yú dāo bǐ kuāng qiè，ér bù zhī dà tǐ。bì xià yòu bù zì yōu，qiè wèi bì xià xī zhī。

　　商君遗礼义，弃仁恩，并心于进取。行之二岁，秦俗日败。故秦人家富子壮则出分，家贫子壮则出赘。借父耰鉏，虑有德色；母取箕帚，立而谇语。抱哺其于，与公并倨；妇姑不相说，则反唇而相稽。其慈子耆利，不同禽兽者亡几耳。然并心而赴时犹曰蹶六国，兼天下。功成求得矣，终不知反廉愧之节，仁义之厚。信并兼之法，遂进取之业，天下大败，众掩寡，智欺愚，勇威怯，壮陵衰，其乱至矣，是以大贤起之，威震海内，德从天下。曩之为秦者，今转而为汉矣。然其遗风余俗，犹尚未改。今世以侈靡相竞，而上亡制度，弃礼谊，捐廉耻日甚，可谓月异而岁不同矣。逐利不耳，虑非顾行也，今其甚者杀父兄矣。盗者剟寝户之帘，搴两庙之器，白昼大都之中剽吏而夺之金。矫伪者出几十万石粟，赋六百余万钱，乘传而行郡国，此其亡行义之尤至者也。而大臣特以簿书不报，期会之间，以为大故。至于俗流失，世坏败，因恬而不知怪，虑不动于耳目，以为是适然耳。夫移风易俗，使天下回心而乡道，类非俗吏之所能为也。俗吏之所务，在于刀笔筐箧，而不知大体。陛下又不自忧，窃为陛下惜之。

　　 fū lì jūn chén，děng shàng xià，shǐ fù zǐ yǒu lǐ，liù qīn yǒu jì，cǐ fēi tiān zhī suǒ wéi，rén zhī suǒ shè yě。fū rén zhī suǒ shè，bù wéi bù lì，bù zhí zé jiāng，bù xiū zé huài。guǎn zǐ yuē:" lǐ yì lián chǐ，shì wèi sì wéi sì wéi bù zhāng，guó nǎi miè wáng。" shǐ guǎn zǐ yú rén yě zé kě，guǎn zǐ ér shǎo zhī zhì tǐ，zé shì qǐ kě bù wéi hán xīn zāi!qín miè sì wéi ér bù zhāng，gù jūn chén guāi luàn，liù qīn yāng lù，jiān rén bìng qǐ，wàn mín lí pàn，fán shí sān suì，ér shè jì wèi xū。jīn sì wéi yóu wèi bèi yě，gù jiān rén jǐ xìng，ér zhòng xīn yí huò。qǐ rú jīn dìng jīng zhì，lìng jūn jūn chén chén，shàng xià yǒu chà，fù zǐ liù qīn gè dé qí yí，jiān rén wáng suǒ jǐ xìng，ér qún chén zhòng xìn，shì bù yí huò!cǐ yè yí dìng，shì shì cháng ān，ér hòu yǒu suǒ chí xún yǐ。ruò fú jīng zhì bù dìng，shì yóu dù jiāng hé wáng wéi jí，zhōng liú ér yù fēng bō，chuán bì fù yǐ。kě wèi zhǎng tài xī zhě cǐ yě。

　　夫立君臣，等上下，使父子有礼，六亲有纪，此非天之所为，人之所设也。夫人之所设，不为不立，不植则僵，不修则坏。《管子》曰：“礼义廉耻，是谓四维；四维不张，国乃灭亡。”使管子愚人也则可，管子而少知治体，则是岂可不为寒心哉！秦灭四维而不张，故君臣乖乱，六亲殃戮，奸人并起，万民离叛，凡十三岁，而社稷为虚。今四维犹未备也，故奸人几幸，而众心疑惑。岂如今定经制，令君君臣臣，上下有差，父子六亲各得其宜，奸人亡所几幸，而群臣众信，是不疑惑！此业一定，世世常安，而后有所持循矣。若夫经制不定，是犹度江河亡维楫，中流而遇风波，舩必覆矣。可为长太息者此也。

　　 xià wèi tiān zǐ，shí yǒu yú shì，ér yīn shòu zhī。yīn wèi tiān zǐ，èr shí yú shì，ér zhōu shòu zhī。zhōu wèi tiān zǐ，sān shí yú shì，ér qín shòu zhī。qín wèi tiān zǐ，èr shì ér wáng。rén xìng bù shèn xiāng yuǎn yě，hé sān dài zhī jūn yǒu dào zhī zhǎng，ér qín wú dào zhī bào yě?qí gù kě zhī yě。gǔ zhī wáng zhě，tài zǐ nǎi shēng，gù jǔ yǐ lǐ，shǐ shì fù zhī，yǒu sī qí sù duān miǎn，jiàn zhī nán jiāo，jiàn yú tiān yě。guò quē zé xià，guò miào zé qū，xiào zǐ zhī dào yě。gù zì wèi chì zǐ ér jiào gù yǐ xíng yǐ。xī zhě chéng wáng yòu zài qiǎng bào zhī zhōng，zhào gōng wèi tài bǎo，zhōu gōng wèi tài fù，tài gōng wèi tài shī。bǎo，bǎo qí shēn tǐ fù，chuán zhī dé yì shī，dào zhī jiào xùn: cǐ sān gōng zhī zhí yě。yú shì wèi zhì sān shǎo，jiē shàng dài fū yě，yuē shǎo bǎoshǎo fùshǎo shī，shì yǔ tài zǐ yàn zhě yě。gù nǎi hái zi tí yǒu shí，sān gōngsān shǎo gù míng xiào rén lǐ yì yǐ dào xí zhī，zhú qù xié rén，bù shǐ jiàn è xíng。yú shì jiē xuǎn tiān xià zhī duān shì xiào tì bó wén yǒu dào shù zhě yǐ wèi yì zhī，shǐ yǔ tài zǐ jū chǔ chū rù。gù tài zǐ nǎi shēng ér jiàn zhèng shì，wén zhèng yán，xíng zhèng dào，zuǒ yòu qián hòu jiē zhèng rén yě。fū xí yǔ zhèng rén jū zhī，bù néng wú zhèng，yóu shēng cháng yú qí bù néng bù qí yán yě xí yǔ bù zhèng rén jū zhī，bù néng wú bù zhèng，yóu shēng cháng yú chǔ zhī dì bù néng bù chǔ yán yě。gù zé qí suǒ qí，bì xiān shòu yè，nǎi dé cháng zhī zé qí suǒ lè，bì xiān yǒu xí，nǎi dé wèi zhī。kǒng zǐ yuē:" shào chéng ruò tiān xìng，xí guàn rú zì rán。" jí tài zǐ shào zhǎng，zhī fēi sè，zé rù yú xué。xué zhě，suǒ xué zhī guān yě。xué lǐ yuē:" dì rù dōng xué，shàng qīn ér guì rén，zé qīn shū yǒu xù ér ēn xiāng jí yǐ dì rù nán xué，shàng chǐ ér guì xìn，zé cháng yòu yǒu chà ér mín bù wū yǐ dì rù xī xué，shàng xián ér guì dé，zé shèng zhì zài wèi ér gōng bù yí yǐ dì rù běi xué，shàng guì ér zūn jué，zé guì jiàn yǒu děng ér xià bù yǐ dì rù tài xué，chéng shī wèn dào，tuì xí ér kǎo yú tài fù，tài fù fá qí bù zé ér kuāng qí bù jí，zé dé zhì zhǎng ér zhì dào dé yǐ。cǐ wǔ xué zhě jì chéng yú shàng，zé bǎi xìng lí mín huà jí yú xià yǐ。" jí tài yú jì guān chéng rén，miǎn yú bǎo fù zhī yán，zé yǒu jì guò zhī shǐ，chè shàn zhī zǎi，jìn shàn zhī jīng，fěi bàng zhī mù，gǎn jiàn zhī gǔ。gǔ shǐ sòng shī，gōng sòng zhēn jiàn，dài fū jìn móu，shì chuán mín yǔ。xí yǔ zhì zhǎng，gù qiè ér bù kuì huà yǔ xīn chéng，gù zhōng dào ruò xìng。sān dài zhī lǐ: chūn zhāo zhāo rì，qiū mù xī yuè，suǒ yǐ míng yǒu jìng yě chūn qiū rù xué，zuò guó lǎo，zhí jiàng ér qīn kuì zhī，suǒ yǐ míng yǒu xiào yě xíng yǐ luán hé，bù zhōng cǎi qí，qù zhōng sì xià，suǒ yǐ míng yǒu dù yě qí yú qín shòu，jiàn qí shēng bù shí qí sǐ，wén qí shēng bù shí qí ròu，gù yuǎn páo chú，suǒ yǐ zhǎng ēn，qiě míng yǒu rén yě。

　　夏为天子，十有余世，而殷受之。殷为天子，二十余世，而周受之。周为天子，三十余世，而秦受之。秦为天子，二世而亡。人性不甚相远也，何三代之君有道之长，而秦无道之暴也？其故可知也。古之王者，太子乃生，固举以礼，使士负之，有司齐肃端冕，见之南郊，见于天也。过阙则下，过庙则趋，孝子之道也。故自为赤子而教固已行矣。昔者成王幼在襁抱之中，召公为太保，周公为太傅，太公为太师。保，保其身体；傅，传之德义；师，道之教训：此三公之职也。于是为置三少，皆上大夫也，曰少保、少傅、少师，是与太子宴者也。故乃孩子提有识，三公、三少固明孝仁礼义以道习之，逐去邪人，不使见恶行。于是皆选天下之端士孝悌博闻有道术者以卫翼之，使与太子居处出入。故太子乃生而见正事，闻正言，行正道，左右前后皆正人也。夫习与正人居之，不能毋正，犹生长于齐不能不齐言也；习与不正人居之，不能毋不正，犹生长于楚之地不能不楚言也。故择其所耆，必先受业，乃得尝之；择其所乐，必先有习，乃得为之。孔子曰：“少成若天性，习贯如自然。”及太子少长，知妃色，则入于学。学者，所学之官也。《学礼》曰：“帝入东学，上亲而贵仁，则亲疏有序而恩相及矣；帝入南学，上齿而贵信，则长幼有差而民不诬矣；帝入西学，上贤而贵德，则圣智在位而功不遗矣；帝入北学，上贵而尊爵，则贵贱有等而下不 矣；帝入太学，承师问道，退习而考于太傅，太傅罚其不则而匡其不及，则德智长而治道得矣。此五学者既成于上，则百姓黎民化辑于下矣。”及太于既冠成人，免于保傅之严，则有记过之史，彻膳之宰，进善之旌，诽谤之木，敢谏之鼓。瞽史诵诗，工诵箴谏，大夫进谋，士传民语。习与智长，故切而不媿；化与心成，故中道若性。三代之礼：春朝朝日，秋暮夕月，所以明有敬也；春秋入学，坐国老，执酱而亲馈之，所以明有孝也；行以鸾和，步中《采齐》，趣中《肆夏》，所以明有度也；其于禽兽，见其生不食其死，闻其声不食其肉，故远庖厨，所以长恩，且明有仁也。

　　 fū sān dài zhī suǒ yǐ cháng jiǔ zhě，yǐ qí fǔ yì tài zǐ yǒu cǐ jù yě。jí qín ér bù rán。qí sú gù fēi guì cí ràng yě，suǒ shàng zhě gào jié yě gù fēi guì lǐ yì yě，suǒ shàng zhě xíng fá yě。shǐ zhào gāo fù hú hài ér jiào zhī yù，suǒ xí zhě fēi zhǎn yì rén，zé yí rén zhī sān zú yě。gù hú hài jīn rì jí wèi ér míng rì shè rén，zhōng jiàn zhě wèi zhī fěi bàng，shēn jì zhě wèi zhī yāo yán，qí shì shā rén ruò ài cǎo jiān rán。qǐ wéi hú hài zhī xìng è zāi?bǐ qí suǒ yǐ dào zhī zhě fēi qí lǐ gù yě。

　　夫三代之所以长久者，以其辅翼太子有此具也。及秦而不然。其俗固非贵辞让也，所上者告讦也；固非贵礼义也，所上者刑罚也。使赵高傅胡亥而教之狱，所习者非斩劓人，则夷人之三族也。故胡亥今日即位而明日射人，忠谏者谓之诽谤，深计者谓之妖言，其视杀人若艾草菅然。岂惟胡亥之性恶哉？彼其所以道之者非其理故也。

　　 bǐ yàn yuē:" bù xí wèi lì，shì yǐ chéng shì。" yòu yuē:" qián chē fù，hòu chē jiè。" fū sān dài zhī suǒ yǐ cháng jiǔ zhě，qí yǐ shì kě zhī yě rán ér bù néng cóng zhě，shì bù fǎ shèng zhì yě。qín shì zhī suǒ yǐ jí jué zhě，qí zhé jī kě jiàn yě rán ér bù bì，shì hòu chē yòu jiāng fù yě。fū cún wáng zhī biàn，zhì luàn zhī jī，qí yào zài shì yǐ。tiān xià zhī mìng，xiàn yú tài zǐ tài zǐ zhī shàn，zài yú zǎo yù jiào yǔ xuǎn zuǒ yòu。fū xīn wèi làn ér xiān yù jiào，zé huà yì chéng yě kāi yú dào shù zhì yì zhī zhǐ，zé jiào zhī lì yě。ruò qí fú xí jī guàn，zé zuǒ yòu ér yǐ。fū húyuè zhī rén，shēng ér tóng shēng，qí yù bù yì，jí qí zhǎng ér chéng sú，lèi shù yì ér bù néng xiāng tōng，xíng zhě yǒu suī sǐ ér bù xiāng wèi zhě，zé jiào xí rán yě。chén gù yuē xuǎn zuǒ yòu zǎo yù jiào zuì jí。fū jiào dé ér zuǒ yòu zhèng，zé tài zǐ zhèng yǐ，tài zǐ zhèng ér tiān xià dìng yǐ。shū yuē:" yī rén yǒu qìng，zhào mín lài zhī。" cǐ shí wù yě。

　　鄙谚曰：“不习为吏，视已成事。”又曰：“前车覆，后车诫。”夫三代之所以长久者，其已事可知也；然而不能从者，是不法圣智也。秦世之所以亟绝者，其辙迹可见也；然而不避，是后车又将覆也。夫存亡之变，治乱之机，其要在是矣。天下之命，县于太子；太子之善，在于早谕教与选左右。夫心未滥而先谕教，则化易成也；开于道术智谊之指，则教之力也。若其服习积贯，则左右而已。夫胡、粤之人，生而同声，耆欲不异，及其长而成俗，累数译而不能相通，行者有虽死而不相为者，则教习然也。臣故曰选左右早谕教最急。夫教得而左右正，则太子正矣，太子正而天下定矣。《书》曰：“一人有庆，兆民赖之。”此时务也。

　　 fán rén zhī zhì，néng jiàn yǐ rán，bù néng jiàn jiāng rán。fū lǐ zhě jìn yú jiāng rán zhī qián，ér fǎ zhě jìn yú jǐ rán zhī hòu，shì gù fǎ zhī suǒ yòng yì jiàn，ér lǐ zhī suǒ wéi shēng nán zhī yě。ruò fú qìng shǎng yǐ quàn shàn，xíng fá yǐ chéng è，xiān wáng zhí cǐ zhī zhèng，jiān rú jīn shí，xíng cǐ zhī lìng，xìn rú sì shí，jù cǐ zhī gōng，wú sī rú tiān dì ěr，qǐ gù bù yòng zāi?rán ér yuē lǐ yún lǐ yún zhě，guì jué è yú wèi méng，ér qǐ jiào yú wēi miǎo，shǐ mín rì qiān shàn yuǎn zuì ér bù zì zhī yě。kǒng yú yuē:" tīng sòng，wú yóu rén yě，bì yě shǐ wú sòng hū!" wéi rén zhǔ jì zhě，mò rú xiān shěn qǔ shě，qǔ shě zhī jí dìng yú nèi，ér ān wēi zhī méng yīng yú wài yǐ。ān zhě fēi yī rì ér ān yě，wēi zhě fēi yī rì ér wēi yě，jiē yǐ jī jiàn rán，bù kě bù chá yě。rén zhǔ zhī suǒ jī，zài qí qǔ shě，yǐ lǐ yì zhì zhī zhě，jī lǐ yì yǐ xíng fá zhì zhī zhě，jī xíng fá。xíng fá jī ér mín yuàn bèi，zhá yì jī ér mín hé qīn。gù shì zhǔ yù mín zhī shàn tóng，ér suǒ yǐ shǐ mín shàn zhě huò yì。huò dào zhī yǐ dé jiào，huò ōu zhī yǐ fǎ lìng。dào zhī yǐ dé jiào zhě，dé jiào qià ér mín qì lè ōu zhī yǐ fǎ lìng zhě，fǎ lìng jí ér mín fēng āi。āi yuè zhī gǎn，huò fú zhī yīng yě。qín wáng zhī yù zūn zōng miào ér ān zǐ sūn，yǔ tāng wǔ tóng，rán ér tāng wǔ guǎng dà qí dé xíng，liù qī bǎi suì ér fú shī，qín wáng zhì tiān xià，shí yú suì zé dà bài。cǐ wáng tā gù yǐ，tāng wǔ zhī dìng qǔ shě shěn ér qín wáng zhī dìng qǔ shě bù shěn yǐ。fū tiān xià，dà qì yě。jīn rén zhī zhì qì，zhì zhū ān chǔ zé ān，zhì zhū wēi chù zé wēi。tiān xià zhī qíng yǔ qì wáng yǐ yì，zài tiān zǐ zhī suǒ zhì zhī。tāng wǔ zhì tiān xià yú rén yì lǐ yuè，ér dé zé qià，qín shòu cǎo mù guǎng yù，dé bèi mán mò sì yí，lèi zǐ sūn shù shí shì，cǐ tiān xià suǒ gòng wén yě。qín wáng zhì tiān xià yú fǎ lìng xíng fá，dé zé wáng yī yǒu，ér yuàn dú yíng yú shì，xià zēng wù zhī rú chóu，huò jǐ jí shēn，zǐ sūn zhū jué，cǐ tiān xià zhī suǒ gòng jiàn yě。shì fēi qí míng xiào dà yàn xié!rén zhī yán yuē:" tīng yán zhī dào，bì yǐ qí shì guān zhī，zé yán zhě mò gǎn wàng yán。" jīn huò yán lǐ yì zhī bù rú fǎ lìng，jiào huà zhī bù rú xíng fá，rén zhǔ hú bù yǐn yīnzhōuqín shì yǐ guān zhī yě?

　　凡人之智，能见已然，不能见将然。夫礼者禁于将然之前，而法者禁于己然之后，是故法之所用易见，而礼之所为生难知也。若夫庆赏以劝善，刑罚以惩恶，先王执此之政，坚如金石，行此之令，信如四时，据此之公，无私如天地耳，岂顾不用哉？然而曰礼云礼云者，贵绝恶于未萌，而起教于微眇，使民日迁善远罪而不自知也。孔于曰：“听讼，吾犹人也，必也使毋讼乎！”为人主计者，莫如先审取舍，取舍之极定于内，而安危之萌应于外矣。安者非一日而安也，危者非一日而危也，皆以积渐然，不可不察也。人主之所积，在其取舍，以礼义治之者，积礼义；以刑罚治之者，积刑罚。刑罚积而民怨背，札义积而民和亲。故世主欲民之善同，而所以使民善者或异。或道之以德教，或殴之以法令。道之以德教者，德教洽而民气乐；殴之以法令者，法令极而民风哀。哀乐之感，祸福之应也。秦王之欲尊宗庙而安子孙，与汤武同，然而汤武广大其德行，六七百岁而弗失，秦王治天下，十余岁则大败。此亡它故矣，汤武之定取舍审而秦王之定取舍不审矣。夫天下，大器也。今人之置器，置诸安处则安，置诸危处则危。天下之情与器亡以异，在天子之所置之。汤武置天下于仁义礼乐，而德泽洽，禽兽草木广裕，德被蛮貊四夷，累子孙数十世，此天下所共闻也。秦王置天下于法令刑罚，德泽亡一有，而怨毒盈于世，下憎恶之如仇，祸几及身，子孙诛绝，此天下之所共见也。是非其明效大验邪！人之言曰：“听言之道，必以其事观之，则言者莫敢妄言。”今或言礼谊之不如法令，教化之不如刑罚，人主胡不引殷、周、秦事以观之也？

　　 rén zhǔ zhī zūn pì rú táng，qún chén rú bì，zhòng shù rú dì。gù bì jiǔ jí shàng，lián yuǎn dì，zé táng gāo bì wáng jí，lián jìn dì，zé táng bēi。gāo zhě nán pān，bēi zhě yì líng，lǐ shì rán yě。gù gǔ zhě shèng wáng zhì wèi děng liè，nèi yǒu gōng qīng dài fū shì，wài yǒu gōng hóu bó zǐ nán，rán hòu yǒu guān shī xiǎo lì，yán jí shù rén，děng jí fēn míng，ér tiān zǐ jiā yān，gù qí zūn bù kě jí yě。lǐ yàn yuē:" yù tóu shǔ ér jì qì。" cǐ shàn yù yě。shǔ jìn yú qì，shàng dàn bù tóu，kǒng shāng qí qì，kuàng yú guì chén zhī jìn zhǔ hū!lián chǐ jié lǐ yǐ zhì jūn zǐ，gù yǒu cì sǐ ér wáng lù rǔ。shì yǐ qíng yì zhī zuì bù jí tài fū，yǐ qí lí zhǔ shàng bù yuǎn yě，lǐ bù gǎn chǐ jūn zhī lù mǎ，cù qí chú zhě yǒu fá jiàn jūn zhī jǐ zhàng zé qǐ，zāo jūn zhī chéng chē zé xià，rù zhèng mén zé qū jūn zhī chǒng chén suī huò yǒu guò，xíng lù zhī zuì bù jiā qí shēn zhě，zūn jūn zhī gù yě。cǐ suǒ yǐ wéi zhǔ shàng yù yuǎn bù jìng yě，suǒ yǐ tǐ mào dà chén ér lì qí jié yě。jīn zì wáng hóu sān gōng zhī guì，jiē tiān zǐ zhī suǒ gǎi róng ér lǐ zhī yě，gǔ tiān zǐ zhī suǒ wèi bó fùbó jiù yě，ér lìng yǔ zhòng shù tóng qíng yì yuè chī qì shì zhī fǎ，rán zé táng bù wáng bì hū?bèi lù rǔ zhě bù tài pò hū?lián chǐ bù xíng，dà chén wú nǎi wò zhòng quán，dà guān ér yǒu tú lì wáng chǐ zhī xīn hū?fū wàng yí zhī shì，èr shì jiàn dāng yǐ zhòng fǎ zhě，tóu shǔ ér bù jì qì zhī xí yě。

　　人主之尊譬如堂，群臣如陛，众庶如地。故陛九级上，廉远地，则堂高；陛亡级，廉近地，则堂卑。高者难攀，卑者易陵，理势然也。故古者圣王制为等列，内有公卿大夫士，外有公侯伯子男，然后有官师小吏，延及庶人，等级分明，而天子加焉，故其尊不可及也。里谚曰：“欲投鼠而忌器。”此善谕也。鼠近于器，尚惮不投，恐伤其器，况于贵臣之近主乎！廉耻节礼以治君子，故有赐死而亡戮辱。是以黥劓之罪不及太夫，以其离主上不远也，礼不敢齿君之路马，蹴其刍者有罚；见君之几杖则起，遭君之乘车则下，入正门则趋；君之宠臣虽或有过，刑戮之罪不加其身者，尊君之故也。此所以为主上豫远不敬也，所以体貌大臣而厉其节也。今自王侯三公之贵，皆天子之所改容而礼之也，古天子之所谓伯父、伯舅也，而令与众庶同黥劓 刖笞 弃市之法，然则堂不亡陛乎？被戮辱者不泰迫乎？廉耻不行，大臣无乃握重权，大官而有徒隶亡耻之心乎？夫望夷之事，二世见当以重法者，投鼠而不忌器之习也。

　　 chén wén zhī，lǚ suī xiān bù jiā yú zhěn，guān suī bì bù yǐ jū lǚ。fū cháng yǐ zài guì chǒng zhī wèi，tiān zǐ gǎi róng ér tǐ mào zhī yǐ，lì mín cháng fǔ fú yǐ jìng wèi zhī yǐ，jīn ér yǒu guò，dì lìng fèi zhī kě yě，tuì zhī kě yě，cì zhī sǐ kě yě，miè zhī kě yě ruò fú shù fù zhī，xì xiè zhī，shū zhī sī kòu，biān zhī tú guān，sī kòu xiǎo lì lì mà ér bàng chī zhī，dài fēi suǒ yǐ lìng zhòng shù jiàn yě。fū bēi jiàn zhě xí zhī zūn guì zhě zhī yī dàn，wú yì nǎi kě yǐ jiā cǐ yě，fēi suǒ yǐ xí tiān xià yě，fēi zūn zūn guì guì zhī huà yě。fū tiān zǐ zhī suǒ cháng jìng，zhòng shù zhī suǒ cháng chǒng，sǐ ér sǐ ěr，jiàn rén ān yí dé rú cǐ ér dùn rǔ zhī zāi!

　　臣闻之，履虽鲜不加于枕，冠虽敝不以苴履。夫尝已在贵宠之位，天子改容而体貌之矣，吏民尝俯伏以敬畏之矣，今而有过，帝令废之可也，退之可也，赐之死可也，灭之可也；若夫束缚之，系緤之，输之司寇，编之徒官，司寇小吏詈骂而榜笞之，殆非所以令众庶见也。夫卑贱者习知尊贵者之一旦，吾亦乃可以加此也，非所以习天下也，非尊尊贵贵之化也。夫天子之所尝敬，众庶之所尝宠，死而死耳，贱人安宜得如此而顿辱之哉！

　　 yù ràng shì zhōng xíng zhī jūn，zhì bó fá ér miè zhī，yí shì zhì bó。jí zhào miè zhì bó，yù ràng xìn miàn tūn tàn，bì bào xiāng zi，wǔ qǐ ér bù zhōng。rén wèn yù zi，yù zǐ yuē:" zhōng xíng zhòng rén chù wǒ，wǒ gù zhòng rén shì zhī zhì bó guó shì yù wǒ，wǒ gù guó shì bào zhī。" gù cǐ yī yù ràng yě，fǎn jūn shì chóu，xíng ruò gǒu zhì，yǐ ér kàng jié zhì zhōng，xíng chū hū liè shì，rén zhǔ shǐ rán yě。gù zhǔ shàng yù qí dà chén rú yù quǎn mǎ，bǐ jiāng quǎn mǎ zì wèi yě rú yù guān tú，bǐ jiàng guān tú zì wèi yě。wán dùn wáng chǐ，gòu wáng jié，lián chǐ bù lì，qiě bù zì hào，gǒu ruò ér kě，gù jiàn lì zé shì，jiàn biàn zé duó。zhǔ shàng yǒu bài，zé yīn ér tǐng zhī yǐ zhǔ shàng yǒu huàn，zé wú gǒu miǎn ér yǐ，lì ér guān zhī ěr yǒu biàn wú shēn zhě，zé qī mài ér lì zhī ěr。rén zhǔ jiàng hé biàn yú cǐ?qún xià zhì zhòng，ér zhǔ shàng zhì shǎo yě，suǒ tuō cái qì zhí yè zhě cuì yú qún xià yě。jù wáng chǐ，jù gǒu wàng，zé zhǔ shàng zuì bìng。gù gǔ zhě lǐ bù jí shù rén，xíng bù zhì dài fū，suǒ yǐ lì chǒng chén zhī jié yě。gǔ zhě dà chén yǒu zuò bù lián ér fèi zhě，bù wèi bù lián，yuē" fǔ guǐ bù shì" zuò wū huì yín luàn nán nǚ wáng bié zhě，bù yuē wū huì，yuē" wéi bó bù xiū"，zuò bà ruǎn bù shèng rèn zhě，bù wèi bà ruǎn，yuē" xià guān bù zhí"。gù guì dà chén dìng yǒu qí zuì yǐ，yóu wèi chì rán zhèng yǐ hū zhī yě，shàng qiān jiù ér wèi zhī huì yě。gù qí zài dà qiǎn dà hé zhī yù zhě，wén qiǎn hé zé bái guān yīng，pan shui jia jian，zào qǐng shì ér qǐng zuì ěr，shàng bù zhí fù xì yǐn ér xíng yě。qí yǒu zhōng zuì zhě，wén mìng ér zì chí，shàng bù shǐ rén jǐng ér jiā yě。qí yǒu dà zuì zhě，wén mìng zé běi miàn zài bài，diē ér zì cái，shàng bù shǐ zuó yì ér xíng zhī yě，yuē:" zǐ dài fū zì yǒu guò ěr!wú yù zi yǒu lǐ yǐ。" yù zhī yǒu lǐ，gù qún chén zì xī yīng yǐ lián chǐ，gù rén jīn jié xíng。shàng shè lián lǐ yì yǐ yù qí chén，ér chén bù yǐ jié xíng bào qí shàng zhě，zé fēi rén lèi yě。gù huà chéng sú dìng，zé wéi rén chén zhě zhǔ ěr wàng shēn，guó ěr wàng jiā，gōng ěr wàng sī，lì bù gǒu jiù，hài bù gǒu qù，wéi yì suǒ zài。shàng zhī huà yě，gù fù xiōng zhī chén chéng sǐ zōng miào，fǎ dù zhī chén chéng sǐ shè jì，fǔ yì zhī chén chéng sǐ jūn shàng，shǒu yǔ gǎn dí zhī chén chéng sǐ chéng guō fēng jiāng。gù yuē shèng rén yǒu jīn chéng zhě，bǐ wù cǐ zhì yě。bǐ qiě wèi wǒ sǐ，gù wú dé yǔ zhī jù shēng bǐ qiě wèi wǒ wáng，gù wú dé yǔ zhī jù cún fū jiāng wèi wǒ wēi，gù wú dé yǔ zhī jiē ān。gù xíng ér wàng lì，shǒu jié ér zhàng yì，gù kě yǐ tuō bù yù zhī quán，kě yǐ jì liù chǐ zhī gū。cǐ lì lián chǐ xíng lǐ yì zhī suǒ zhì yě，zhǔ shàng hé sàng yān!cǐ zhī bù wéi，ér gù bǐ zhī jiǔ xíng，gù yuē kě wèi zhǎng tài xī zhě cǐ yě。

　　豫让事中行之君，智伯伐而灭之，移事智伯。及赵灭智伯，豫让衅面吞炭，必报襄子，五起而不中。人问豫子，豫子曰：“中行众人畜我，我故众人事之；智伯国士遇我，我故国士报之。”故此一豫让也，反君事仇，行若狗彘，已而抗节致忠，行出乎列士，人主使然也。故主上遇其大臣如遇犬马，彼将犬马自为也；如遇官徒，彼将官徒自为也。顽顿亡耻， 诟亡节，廉耻不立，且不自好，苟若而可，故见利则逝，见便则夺。主上有败，则因而挺之矣；主上有患，则吾苟免而已，立而观之耳；有便吾身者，则欺卖而利之耳。人主将何便于此？群下至众，而主上至少也，所托财器职业者粹于群下也。俱亡耻，俱苟妄，则主上最病。故古者礼不及庶人，刑不至大夫，所以厉宠臣之节也。古者大臣有坐不廉而废者，不谓不廉，曰“簠簋不饰”；坐污秽淫乱男女亡别者，不曰污秽，曰“帷薄不修”，坐罢软不胜任者，不谓罢软，曰“下官不职”。故贵大臣定有其罪矣，犹未斥然正以呼之也，尚迁就而为之讳也。故其在大谴大何之域者，闻谴何则白冠 缨，盘水加剑，造请室而请罪耳，上不执缚系引而行也。其有中罪者，闻命而自弛，上不使人颈 而加也。其有大罪者，闻命则北面再拜，跌而自裁，上不使捽抑而刑之也，曰：“子大夫自有过耳！吾遇子有礼矣。”遇之有礼，故群臣自憙；婴以廉耻，故人矜节行。上设廉礼义以遇其臣，而臣不以节行报其上者，则非人类也。故化成俗定，则为人臣者主耳忘身，国耳忘家，公耳忘私，利不苟就，害不苟去，唯义所在。上之化也，故父兄之臣诚死宗庙，法度之臣诚死社稷，辅翼之臣诚死君上，守圄扞敌之臣诚死城郭封疆。故曰圣人有金城者，比物此志也。彼且为我死，故吾得与之俱生；彼且为我亡，故吾得与之俱存；夫将为我危，故吾得与之皆安。顾行而忘利，守节而仗义，故可以托不御之权，可以寄六尺之孤。此厉廉耻行礼谊之所致也，主上何丧焉！此之不为，而顾彼之久行，故曰可为长太息者此也。